Het anticholinergisch syndroom kan optreden met centrale effecten als verwardheid, opwinding, hallucinaties, die kunnen overgaan in delirium, convulsies, coma en perifere effecten als mydriasis, droge huid, droge slijmvliezen, koorts, urineretentie, darmatonie. Het ontstaat vaak door gebruik van medicatie (soms combinaties die anticholinerge effecten hebben) of door planten zoals de doornappel (de doornappel (Datura stramonium), ook wel dolappel, duivelskruid of mollenkruid, is een plant uit de nachtschadefamilie (Solanaceae). Het is een zeer giftige plant die hallucinogene alkaloïden bevat).

Anticholinerge geneesmiddelen

Een geneesmiddel dat wordt ingezet voor de anticholinerge werking staan bekend als anticholinergicum, parasympathicolyticum en acetylcholinereceptor-antagonist. Deze geneesmiddelen worden ingezet voor:

• verminderen van spierstijfheid en bewegingsarmoede bij bijvoorbeeld Parkinsonisme (o.a. het geneesmiddel biperideen)
• urine-incontinentiemiddel
• bronchodilatator (om de luchtpijpvertakkingen (bronchiën) wijder te maken; bronchodilatatie)

Ongewenste anticholinerge effecten zijn o.a.: accommodatiestoornissen, niet kunnen urineren, een droge mond en/of ogen, obstipatie, onrust en verwardheid.

Er zijn meer dan 600 geneesmiddelen waarvan bekend is dat ze, in meerdere of mindere mate, anticholinerge effecten hebben. Onderstaande lijst geeft een overzicht van de meest gebruikte middelen. De kans op anticholinerge bijwerkingen wordt groter met het toenemen van de leeftijd, omdat de hoeveelheid acetylcholine afneemt bij het ouder worden en bovendien verlaagd is bij patiënten met de ziekte van Alzheimer en andere vormen van dementie [1,2]. Daarnaast gebruiken oudere patiënten vaak drie of meer anticholinerge geneesmiddelen tegelijkertijd.

Anticholinergisch syndroom

Bijwerkingen van anticholinerge medicatie:

De meest voorkomende perifere bijwerkingen zijn [1]:

• droge mond, verminderde zweetsecretie en droge huid;
• wazig zien, accommodatiestoornissen, pupilverwijding en verhoogde intraoculaire druk (met kans op glaucoom);
• mictiestoornissen, waaronder urineretentie;
• obstipatie;
• palpitaties.

Centrale bijwerkingen variëren van concentratieproblemen, sedatie en verwardheid tot agitatie, hallucinaties, delier en ernstige cognitieve achteruitgang [1]. Hoewel veel van deze bijwerkingen op zichzelf mild kunnen zijn, leveren ze bij ouderen een aanzienlijke morbiditeit op, die vaak wordt onderschat [3]. Zo kan een droge mond leiden tot een verhoogd risico op ernstige luchtweginfecties, tand- of tandvleesproblemen, een verstoorde voedselinname en een bemoeilijkte spraak.

Visusstoornissen kunnen de oorzaak vormen van valpartijen; urineretentie kan leiden tot infecties en tot (overloop)-incontinentie. Deze gevolgen kunnen op hun beurt weer aanleiding geven tot andere problemen, zoals cognitieve stoornissen of een delier, waardoor het functioneren van de patiënt snel kan verslechteren [4].

Delier

Een delier is een organisch-psychiatrische stoornis die het gevolg is van cerebrale ontregeling door een lichamelijke aandoening of het gebruik van geneesmiddelen. Risicofactoren voor een delier zijn een leeftijd boven 70 jaar, al bestaande cognitieve stoornissen, visus- en gehoorstoornissen, stoornissen van activiteiten van het dagelijks leven en gebruik van alcohol en opiaten. Daarnaast zijn er uitlokkende factoren: infectie, koorts, dehydratie, elektrolytstoornissen, polyfarmacie en het gebruik van (genees)middelen met een anticholinerge werking [5]. Bij ouderen is de kans op een delier dus relatief groot.

Anticholinerg syndroom

Een ernstige bijwerking van anticholinergica is het anticholinerg syndroom, met symptomen als wazig zien, mydriasis (pupilverwijding), hete, droge en rode huid, droge mond, hevige dorst, tachycardie en tachypnoe, hyperpyrexie, convulsies, hevige onrust en hallucinaties, die vaak uitmonden in een delier. Bij een ernstige intoxicatie kan depressie van het centraal zenuwstelsel optreden, met verschijnselen als hypotensie, circulatiestoornissen, ademhalingsdepressie en coma [6].

Anticholinerge bijwerkingen vormen een probleem voor patiënten en kunnen leiden tot gevaarlijke situaties. Ouderen hebben meer risico op het ontstaan van anticholinerge bijwerkingen, omdat de hoeveelheid acetylcholine met de leeftijd afneemt en omdat deze groep patiënten vaak meerdere anticholinerg werkende geneesmiddelen gelijktijdig gebruikt. De morbiditeit ten gevolge van deze effecten kan groot zijn, maar wordt helaas nog vaak over het hoofd gezien. Het is dus belangrijk het gebruik van dergelijke medicatie te beperken of te verminderen en patiënten in te lichten over de risico’s.

Literatuur verwijzing [1 t/m 6]

1. Tune LE. Anticholinergic effects of medication in elderly patients. J Clin Psychiatry. 2001;62 Suppl 21:11-4.
2. Yoshida M, Miyamae K, Iwashita H, et al. Management of detrusor dysfunction in the elderly: changes in acetylcholine and adenosine triphosphate release during aging. Urology. 2004;63(3 Suppl 1):17-23.
3. Feinberg M. The problems of anticholinergic adverse effects in older patients. Drugs Aging. 1993;3(4):335-48.  
4. Croonen H. Tien vragen over anticholinerge bijwerkingen. Geriater Rob van Marum: “Blijf ouderen met anticholinergica goed volgen”. Pharm Weekbl. 2006;141(24):812-4.
5. Van der Mast RC, Huyse FJ, Rosier PFWM. Richtlijn ‘Delirium’. Ned Tijdschr Geneeskd. 2005; 149(19): 1027-32.
6. Informatorium Medicamentorum 2006. Den Haag: KNMP; 2006. p. 812-3.

Bron: zie Pharmaceutisch Weekblad nr. 31|32 4 augustus 2006 voor het volledige artikel.   

Bron afbeelding: KlossAndBruce.com

Marie-José Crouwers 05-2021

Literatuur verwijzing

• Certain medicines eg Risperidone (mild ACB), Quetiapine (severe ACB) and Olanzapine (severe ACB) were licensed after 1990 and therefore not prescribed to the original CFAS cohort.
• Brand names may conceal generic drug names.
• Some combination medicines contain anticholinergic drugs.
• This list is indicative and some related medicines were taken by patients in the CFAS study; if appropriate these related medicines were given an ACB score based on the ACB of the related medicine in the Aging Health publication.

Geneesmiddelen op de Anticholinergic Burden (ACB) schaal (versie 2012)

Bron:

• Boustani MA, Campbell NL, Munger S, Maidment I, Fox GC. Impact of anticholinergics on the aging brain: a review and practical application. Aging Health. 2008;4(3):311-20.
• Campbell N, Boustani M, Limbil T, Ott C, et al. The cognitive impact of anticholinergics: a clinical review. Clinical Interventions in Aging. 2009;4(1):225-33

Naslagwerk en bronvermelding:

Ephor website is een initiatief van klinisch geriaters en klinisch farmacologen van de afdeling Geriatrie van het Universitair Medisch Centrum Utrecht - Ephor

Pharmaceutisch Weekblad - nr. 31|32 4 augustus 2006

Anticholinergic Burden - (ACB) calculator

Anticholinergic Burden - 2012 lijst

2021-05-17 Verslaglegging FTO.docx FTO verslag